Kalender İnsan Nasıl Olur?
1. Tanım ve Kökeni
Kalender insan ifadesi günümüzde daha çok “mala, mülke, gösterişe takılmayan, gönlü özgür kişi” anlamında kullanılır. Ancak bu tanımın tarihsel ve düşünsel kökenlerinde, tasavvufi bir gelenek olan Kalenderîlik ya da “Kalenderîyye” akımı yer alır. Bu akıma göre “kalender” kelimesinin harfleri şu anlamları taşır: kâf = kanaat, lâm = lütuf, nûn = nedamet, dâl = diyânet, râ = riyâzet. ([novasofya.com][1]) Dolayısıyla kalender insan, dünyevi bağlardan arınmış, içsel bir özgürlük anlayışıyla hareket eden, toplumsal normların ötesinde manevi bir duruş sergileyen kişidir.
2. Tarihsel Arka Plan
2.1. Ortaya Çıkışı
Tasavvuf literatüründe, Kalenderîlik akımının IX‑X. yüzyıllarda Horasan ve Maveraünnehir coğrafyasında bir muhalif derviş hareketi olarak biçimlendiği görülür. ([ansiklopedi.fizan.net][2]) Zühd‑takvâ anlayışına karşı “azla yetinme”, “mal mülk biriktirmeme”, toplumsal normlara karşı duruş gibi özellikler Kalenderî çevrelerde öne çıkmıştır. ([YolPedia | Kütüphâne][3])
2.2. Anadolu’ya Gelişi ve Gelişimi
13. yüzyılda Moğol istilası ve göç‑sürgünle birlikte bu zümrelerin Anadolu’ya yayılması tasavvufi hayatı etkiledi. ([YolPedia | Kütüphâne][3]) Türkiye literatüründe “kalender dervişleri” adıyla anılan bu kesimler, geleneksel tarikat‑zaviyelerin dışında yarı bağımsız, muhalif bir yaşam tarzı benimsemişlerdir. ([Vikipedi][4])
3. ‘Kalender İnsan’ Olmanın Özellikleri
3.1. Dünya Bağımlılığından Azade Olma
Kalender insan için dünya malı ve mülk, sahip olunacak bir statü değil; geçici bir emanettir. Sahiplik ve gösteriş onlardan uzak durulan kavramlardır. Bu yaklaşım, “kanaat” kavramıyla doğrudan ilişkilidir. ([novasofya.com][1])
3.2. İçsel Tutarlılık ve Nezaket
Kalender insan, gönül disiplinini, nedameti, riyâzet – yani nefsin terbiye edilmesini – yaşamının merkezine koyar. Böylece dışa dönük gösteriş yerine içe dönük bir olgunluk hedefler. Bu yönüyle klasik tasavvufun “halleri” içinde de kendine yer bulur. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][5])
3.3. Toplumsal Kurallara Mesafeli Durma
Kalender insan, bulunduğu toplumla veya normlarla tamamen çatışma halinde olmasa da, onlara bağımlı hayat sürmeyi reddeder. Sıklıkla toplumun “olması gereken hali”ne karşı bir duruş geliştirir. Bu açıdan, bir ölçüde marjinal veya “yolunu kendi seçmiş” bir kişidir. ([DergiPark][6])
4. Günümüzde Akademik Tartışmalar
Akademik çalışmalar, Kalenderi kişiliğin ya da Kalenderî geleneklerin yalnızca folklorik bir boyutu olup olmadığı, yoksa tasavvufi düşünce içinde anlamlı bir metin oluşturup oluşturmadığı üzerine yoğunlaşıyor. Örneğin “Gezgin Türk Dervişliği Olarak Kalenderîliğin İslam Düşüncesindeki Yeri” başlıklı makalede bu hareketin hem mistik hem de sosyal bir protest hareket olarak okunabileceği öne sürülüyor. ([DergiPark][6])
Bazı araştırmacılar Kalenderîliği, zühd‑tasavvuf çerçevesinin dışında “alt kültür”, “marjinal dervişlik” ya da “toplumsal muhalefet biçimi” olarak değerlendiriyor. ([novasofya.com][1]) Bu tartışmalar açısından kalender insan kavramı da şu soruları beraberinde getiriyor: Gerçekten “kalender” sayılmak için ne kadar ‘toplumsal normlardan bağımsızlık’ gerekir? Günümüzde maldan mülktan azade olma ifadesi ne kadar mümkün ve ne kadar sembolik? Bu sorular güncel akademik literatürde tartışılmaktadır.
5. Kalender İnsan Olmanın Bugüne Yansımaları
Günümüz bireyleri için “kalender insan” ifadesi artık mistik geleneğe doğrudan bağlanmadan da kullanılıyor. Minimalist yaşam, sosyal gösterişten kaçınma, gönüllülük, şöhret peşinde olmama gibi tutumlar bu anlayışla örtüşüyor. Özellikle modern dünyada hızın, tüketimin ve gösterişin yaygınlığı karşısında böyle bir duruş “insan olmanın” anlamını yeniden düşündürüyor.
Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus var: Kalender insan olmak, yalnızca maldan mülksüz kalmak ya da sosyal kuralları yıkmak değil; özünde bir bilinç, bir farkındalık ve sürekli dönüşüm süreci demek. Yani bir “tarz” değil, bir yaşam hâli.
İpucu
– Kendine yeterlilik (kanaat) geliştirilebilir: temel ihtiyaçlar dışında fazlasını biriktirmemek.
– İçsel denetim (riyâzet) için günlük rutinler hazırlanabilir: nefse dönük yönelimleri gözetmek.
– Toplumsal kalıplardan mesafeli ama sorumluluk sahibi bir varoluş biçimi mümkün olabilir: gösterişten uzak ama duyarlı olmak.
Kalender insan olmak isteyen biri için bu üç eksen (kanaat, riyâzet, toplumsal duruş) önemli başlangıç noktalarıdır.
Bu makalede “kalender insan nasıl olur?” sorusunu, tarihsel kökeninden günümüze uzanan bir perspektifle ele aldım.
[1]: “Kalenderîlik: İslâm’ın Marjinal Yorumu: Kalenderîlik nedir?”
[2]: “KALENDERİYYE hakkinda bilgi | fizan.net”
[3]: “Kalenderiyye/Kalenderilik – YolPedia | Kütüphâne”
[4]: “Kalenderilik – Vikipedi”
[5]: “KALENDERİYYE – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[6]: “Gezgin Bir Türk Dervişliği Olan Kalenderîliğin İslam Düşüncesindeki Yeri”